Creatief boekhouden, kunst of kunde?

 “Als je nu gewoon datgene verkoopt wat je niet hebt, dan verdien je pas geld.” Wie deze zin een paar maal leest en de betekenis tot zich laat doordringen, denkt waarschijnlijk dat de steller niet goed snik is. Toch is deze stelling de basis waarop Philips en Fokker in de jaren negentig van de vorige eeuw 640 respectievelijk 411 miljoen gulden belastingvrij in hun schoot kregen geworpen.[1] De basis van de zogeheten ‘technoleaseconstructie’ is een stukje creatief boekhouden. In het begrip ‘creatief boekhouden’ zitten twee deelbegrippen: ‘boekhouden’ en ‘creatief’. Nu lijkt ‘creatief boekhouden’ bij voorbaat een contradictio in terminis in te houden: boekhouders lijken nou niet echt creatief. Edoch, creatief boekhouden is een veelvuldig voorkomend verschijnsel. De basis daarvan is het principe dat nu eenmaal niet alles in deze wereld eenduidig in geld is uit te drukken.

Boekhouden als kunde

Het boekhouden is bijna zo oud als de mensheid. Zo gauw mensen komen tot onderlinge ruil, ontstaat de behoefte om ruilverhoudingen te gaan onthouden en gedane zaken vast te leggen. Het op schrift kunnen stellen hiervan heeft het administreren een verdere duw in de rug gegeven. Onder administreren wordt verstaan het zorgvuldig vastleggen van gegevens zodat het later terug te vinden en te controleren is. Bij de introductie van geld als ruilmiddel wordt het administreren financieel gemaakt: het boekhouden. Doordat nu verschillende zaken in één grootheid, te weten geld, kunnen worden uitgedrukt, kan op een veel meer systematische wijze informatie worden vastgelegd. Een veel gebruikte definitie van boekhouden is dan ook:  het systematisch verzamelen en vastleggen van financiële feiten van een persoon of een organisatie met als doelen het verschaffen van inzicht in de financiële toestand en het afleggen van verantwoording over het gevoerde financiële beleid. Uit deze definitie blijkt dat boekhouden meer is dan het achteraf vastleggen van de werkelijkheid. Ook geplande gebeurtenissen kunnen financieel worden vastgelegd, zoals investeringsvoorstellen, begrotingen, budgetten en kostencalculaties. Ook dat is al eeuwenoud, zoals blijkt uit de volgende bijbeltekst: “Als iemand van u een toren wil bouwen, zal hij er dan niet eerst voor gaan zitten om een begroting te maken of hij wel genoeg bezit om hem te voltooien?” (Lucas 14:28).

De grondlegger van het moderne (ruim 500 jaar oude) boekhouden is de Italiaanse Franciscaner frater Luca Pacioli.[2] Hij was een fameuze wiskundige die zelfs Leonardo da Vinci onderwees en later ook veel met hem samenwerkte. In 1494 publiceerde hij zijn vijfde wiskundeboek, getiteld “Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita”. Eén van de vijf secties in dit boek beschrijft de methode van boekhouden die de handelaren van Venetië in die dagen toepasten.[3] In 36 korte hoofdstukken worden journaals, grootboekrekeningen en de gelijkheid tussen debet en credit behandeld. Jaarafsluiting,  proefbalans en de winst- en verliesrekening zijn onderwerpen die aan de orde komen, evenals kostencalculaties en zelfs ethische zaken. Tot ver in de 16^e eeuw bleef zijn werk het enige boek ter wereld dat het boekhouden beschrijft.

Overigens heeft Pacioli de door hem beschreven methode van boekhouden niet zelf bedacht. Er zijn boeken bekend uit een eeuw eerder waarin ook, fragmentarisch, het boekhouden werd beschreven zoals dat in de praktijk werd bedreven door handelaren en banken. De verdienste van Pacioli is geweest om die fragmenten samen te voegen tot één samenhangend geheel.

In zijn eerste hoofdstuk over boekhouden stelt Pacioli: “Ubi non est ordo, ibi est confusio” (letterlijk vertaald: waar geen orde heerst, heerst verwarring). Pacioli vindt dat handelaren die hun zaken goed willen beheren en willen weten of het goed of slecht gaat met hun handel,  niet zonder een behoorlijke boekhouding kunnen. Volgens hem is boekhouden, net als de andere onderdelen van de wiskunde, een kunde, een hulpmiddel in het aanbrengen van ordening in een complexe wereld.

Creativiteit als kunst

Creativiteit is het vermogen om iets nieuws te scheppen. Het omvat meer dan een schilderij of beeldhouwwerk maken of een boek schrijven. Het vinden van een originele oplossing van een probleem bijvoorbeeld is evenzeer een gevolg van creativiteit. En daarmee kan een directiesecretaris net zo creatief zijn als een beeldend kunstenaar.

Een creatieve oplossing betekent dan ook niet een incidentele of toevallige inval van genialiteit, maar eerder dat oorspronkelijke ideeën worden bedacht ter oplossing van problemen in functie of bedrijf. En creativiteit is iets dat iedereen heeft. De een heeft het misschien alleen meer dan een ander.

Het begrip creativiteit heeft te maken met het begrip kunst. Kunst drukt gevoelens of de verbeelding van iemand uit in een scheppende activiteit. Dat kan zeer concreet zijn, zoals een schildering of een beeld, maar ook zeer abstract, zoals een gedicht. Om kunst te kunnen scheppen is creativiteit nodig; creativiteit leidt tot kunst.

Zowel bij creativiteit als bij kunst is er sprake van een grote mate van subjectiviteit, zowel bij de zender (de kunstenaar) als de ontvanger (de kunstliefhebber). Wat mooi is of niet mooi, is een kwestie van smaak; over smaak valt niet te twisten.

Creatief boekhouden

Cruciaal in het boekhouden is de uitdrukbaarheid in geld van op zich verschillende zaken. Dat brengt een waarderingsprobleem met zich mee: hoe kun je zeer concrete zaken als een gebouw, inventaris, een vordering uitdrukken in geld? En hoe doe je dat met minder concrete zaken zoals een klantenkring, een merknaam of groeipotentie?

Het begrip ‘waarde’ is een subjectief begrip. Het duidt het nut aan, in geld uitgedrukt, dat iemand hecht aan iets. Dat iets kan stoffelijk zijn, een pand, een auto, een telefoon of onstoffelijk (een ‘waardevolle gedachte’). Aangezien iedereen zijn eigen belangen heeft, kan waarde nooit op objectieve wijze worden uitgedrukt. Om het begrip toch van nut te laten zijn is het daarom wenselijk waarde altijd van een bijvoeglijk naamwoord te voorzien. Neem als voorbeeld een huis in eigendom. Wat is dat huis waard? Dat is maar hoe je het bekijkt. Mogelijk zijn onder andere:

• de aanschafwaarde: de prijs die indertijd bij aanschaf is betaald; deze waarde is objectief vast te stellen;
• de nieuwbouwwaarde: de prijs die zou moeten worden betaald aan een aannemer als het huis nu zou worden gebouwd; deze waarde is afhankelijk van de offertes van een of meer aannemers;
• de fiscale waarde: de waarde zoals de fiscus die bepaalt voor belastingheffing; deze waarde is afhankelijk van de persoon die taxeert en een aantal door de fiscus geformuleerde uitgangspunten;
• de verzekerde waarde: het bedrag dat de verzekering maximaal uitkeert in geval van schade;
• de emotionele waarde: de waarde die iemand hecht aan zijn geboortehuis of anderszins; deze waarde is zeer persoonlijk;
• de marktwaarde: de prijs die het huis naar verwachting opbrengt bij verkoop; deze waarde is afhankelijk van inzichten die taxateurs verstrekken;
• de executiewaarde: de prijs die het huis naar verwachting zou opbrengen bij gedwongen verkoop;
• de economische waarde: de contante waarde van de toekomstige geldstromen die het huis in de toekomst oplevert;
• boekhoudkundige waarde (of intrinsieke waarde of netto-vermogenswaarde): de mening van de boekhouder, meestal bepaald door aanschafwaarde verminderd met afschrijvingen over de verstreken jaren van de levensduur.

Duidelijk hieruit is dat er niet één waardebegrip is; er zijn verschillende waardebegrippen en de hoogte van de waarde in geld uitgedrukt is bijna altijd subjectief bepaald. En die subjectiviteit geeft grote mogelijkheden om in de boekhouding enige mate van creativiteit te tonen: creatief boekhouden.

Creatief boekhouden is een formeel correcte maar desondanks (vanuit ethisch oogpunt) verkeerde toepassing van de regels, waarbij gebruik wordt gemaakt van mazen in het net van de wet- en regelgeving en van wellicht ongeschreven regels, zoals gewoonte en gebruik (‘goed koopmansgebruik’). Daarbij zijn twee vereisten:

• kennis van (financiële) zaken; creatief boekhouden is een kunde;
• creativiteit om iets te bedenken wat anderen nog niet hebben bedacht; creatief boekhouden is een kunst.

In een latere blog zal ik wat voorbeelden uit mijn eigen praktijk geven van creatief boekhouden.